User:Batsikama

1) Kônso ndînga yivwîdi kya mpovelo

Ka vena nkutu ndînga mosi va nza yikondelo yazengononwa mu tini tini. Mu nsi zawônso, bônso bwayenda landasanene miñkoko ye miñzânza, i bwayenda swaswanene mpovelo za ndînda mpe.

Kele vo Ngalamatika nkatu, ngâ kifwalansa kilêndi vovelwa mpila mosi ko mu nsi ya Fwalansa ya wônso; ngâ kingelezo ka kina mpovelo mosi ko mu nsi ya bangelezo ya mvimba. Mpila mosi mu kimputulukezo.

Mu kônso nsi mpângu, i Ngalamatika wuvângânga, wubutânga ye longa ndînga ya kintwâdi. “Nsi k’wayenda ko, zulu dyabwa”. Mu nsi ya Fwalansa/Mputu nkutu, bidi kya bizûnga byele vwe ndînga zole zole yovo mpe tatu tatu: ya bakomena luyâlu, i sya vo kifwalansa/kimputulukêzo ye za zûnga byâwu ovo za bâwu kibêni, bônso ba-brétons, ba-basques, ba-alsaciens, ba-lorrains, ba-corses, ba-flamands, ovo ba-porto, ba-coimbra, ba-algarve, ba-ribatejo, ba-Minho, ye mpe, ye mpe, ye mpe.

Kuna luyântiku lwa kônso kânda diyantikidi butana, diyantikidi yangalakana mu malo ye malo (mu ndâmbu ye ndâmbu), yoyo ngyangalakana ye mpambananu i bivâng’edyâmbu mu nswaswananu’a mpovelo’a ndînga. Wutu mpe, ke mpalukulu kaka ya nkatu ya bântu ba dyodyo kânda ko, kânsi mpe ye ntângwa. Bântu bavâmmbaka, mpovelo zâwu zifwete kaka mu kaka swâswana.

Mpângu, kuna kintete, muna Kôgo-dya-Mpângala (Kôngo dya matûku mu zûnga kya Bengwela – Angola), Bakôngo bawônso mpila mosi bakala vovelânga. Kânsi mu ndeneveswa ya nenesw’ensi mu makukwa matatu ye mbwângana ya mwângana mo bântu mu kwenda yo tûngi, kikôngo kyakituka bidi kya ndatinu, bidi kya mpovelo.

Nkûmbu’a kôno mpovelo ya kikôngo, yitûkânga mu’êyi ya zûnga kikalânga bâwu bavovelânga mu mpila ya yoyo nkûmbu. Bizûnga byobyo, ne (bônso) i bu se twamwêna dyo kuna ñtwâla, fisîdiko ngâ i mimvuka mya luyâlu lwa Kôngo dya Bakulu bêto. Tufwete zâya vo nsi ya Kôngo ya wônso, mimvuka 144 yakala. Wâna mpe, i 144 ya mpovelo za ngudi yoyo. Tutêle vo za ngudi, kadi empovelo za zûnga mpe zele kadi zakayana, zazengozoka. Kani nkutu mu vata dimosi, fisîdiko ngâ kônso belo wunatinânga ndînga mu yândi mpila.

Bônso mu zûnga kya Bwênde, empovelo’âwu i kibwênde, kya mbâmba i kimbala, kya Vûngu i kiwûngani, kya Mpûmbu i kiwûmbu yovo mpe kimbûndu, kya Buvidi ovo Mubidi i kivili; kya Lwângu i kilwângu; kya Musuku i kisuku, kya Masînzi i kisînzi; kya Mpângala i kighângala,...

Mpeleko (kanêlevo) nswâswâni’a zozo mpovelo, kânsi ngudi’a mpangamanu’âwu bûna, yisônganga kaka vo i ndatinu za ndînga yimosi. Mu katula zozo tuvitidi tãnguna, vana vena zozo mpovelo, tulêndele samuna dyâka, kiholo, kipômbo, kivômbo, kipende, kimbunda, kiyânzi, kiyaka, kibêmbe, kikunyi, kinsânga (kilâdi), kisûndi, kiyômbe, kibinda, kimbata, kizômbo, kimpângu, kindîngi, kidôndo, kiwôyo, ye bônso bobo.

Ke mbwa ko yisikwa, ovo mu’êki tini tulênda mpe vovela enswâswani yangolo yimonekânga va kati kwa besi Kôngo bâwu ye bâwu mu nitu ovo tutadidi vônga (bunene) ye ñtela mya bântu.

Kadi mu dyâmbu, mu zûnga byañkaka mumonekânga byôngela ye mbyombokoto mya bântu, kânsi ovo i mu byañkaka binkumfungulu ye bizyotakani kaka. Ovo bawônso mu Kôngo i bântu ba tûku dimosi, akwêyi kufwete vayikila ngyayananu yoy’e?

Mu kuma kya ndînga, tuvovele va ñtwâla vo i mpamananu ye ntângwa babuta bidi kya mpovelo zozo za kikôngo zikwanzamene.

Mu nswaswananu’a mu ñtela ye mu vônga ya besi Kôngo mpe, bila (kuma) ke bikôndelo ko. Kondwa kwa sosa benda ngêmbwa mave, bila byangudi i ñtoto wa mvwânda ye ndûnga .

Mu ñtoto wa vudika, wa kibuma (kinzônzo) ye wuvwîdi bidi kya ñkolo, kadi mvula zitoma mo nokãnga ye mîni myatêzo mpe mikalânga mo, matîti ye ñti mimenânga mo, byavuluka bêni bina, byampwêna-mpwêna.

Bântu batûngila mu ñtôto wa yoyo mpila bafwete kala ye nitu ye ñtela myafwâna kadi yândi ñtoto’âwu wukubamanesenânga bya fwâna bi bafwete dyânga, ye mîni myâwu bu mina vo myandwêlo mpe ye mya têzo, mya mu nsûngi mpe, ke mitoma kubayokânga ko.

Kânsi mu ntoto wa makânga ovo mpe wuna zyêlo ye zyêlo ye mu dewokânga mbângala, fyôti ko ngâ ya ndo ke ndo (ya ntângwa ke ntângwa), ñti ye matîti mena mo byavwa zyotakana kikilu kadi munkôndelo maza mafwâna. Ke maza kaka ko, kânsi mpe embangazi ya tiya yasaka.

Bônso kaka yandi ñti ye momo matîti, bântu bakalânga mu wowo ñtoto, mpasi mu toma tondoloka: bayika ye zyo! Bobo bãntu vo bêle mu zûnga kina nsûngi zambote, fwete mona vo bãna bababutidi bavilukidi mpil’añkaka.

2) Ndînga ya kintwâdi, kwêyi yitûkãnga mu kônso nsi?

Kônso kaka ndînga mpãngu, vwîdi bidi kya ndatinu, bidi kya mpovelo. Mu vwa mpovelo yimosi mu nsi yamvîmba, babakânga ndatinu ya zûnga kimosi ye mu yâwu, bakubikânga ñkânda mifwete longelwa mu bikalasi. Mu yoyo nzila, ndînga yoyo yasonama mu ñkânda ovo ya mu bikalasi yikotânga malêmbe-malêmbe mu nsi ye yisyâmânga mo ku nim’a têzo kya mbãndu kingândi.

Kifwalansa, i mpovelo’a zûnga kya Paris yatûlwa mu miñkânda; kimputulukêzo, i ya kya Lisboa. Kanêlevo kifwalansa ye kimputulukêzo kyokyo kya kalasi, kânsi bântu mu vova byo (Besi Fwalansa ye Besi Mputu) ensûnga za bônso zûnga ke yilêndi kôndwa ko.

3) Bakôngo, kanêle mavwânga mabasa lubûndu, nki bafwete vânga mu vwa kikôngo kya ntwâdi?...

Bêto mpe ovo tuzolele mu zitisa ndîng’êto, kikôngo kyêto, vo tuzolele mu mwênânga kyo lulêndo lwêto yo sanisinânga kyo, ovo tuzolele vo kyatânga kimbângi kya bungudi bwêto kwel’emvu kuvutukidi’emvu; ovo tuzolele vo kyakala ñsînga wukângânga lusânsu lwêto ye kinkulu kyêto, difwêne vo beto bawônso mu makukwa matatu mavângâng’e Kôngo, twavwila kyo mu mpovelo mosi. Mu dyodyo, nki kifwete?...

Tulêndi soneka ñkânda wawu mu mpovelo mosi ya kikôngo: Ngalamâtika, ñkânda ya mpila mu mya ndongokela mu bikalasi bya mayându ye mya bisâmbu bya dyônso dyônso kaka dibûndu. Myomyo ñkânda mifwete mwângaswa muna makukwa ma matatu.

Kânsi nkia mpovelo yifwete bôngwa?... tuwîdi vo ku Fwalansa i mpovelo ya zûnga kya Paris babaka, ye Bamputulukêzo, i mpovelo ya zûnga kya Lisboa. Kuma kyayalangeselwa mpovelo za byobyo bizûnga, ke bina kwândi mpasi mu mona ko: i ndînga za miñtinu zanatwa kwawônso mu nsi zi bakala yâlânga.

Bakôngo, mpovelo i bafwete baka, i bawu kibêni bafwete yo sôla, ngutuko, i bawu kibêni bakwâmânga yo sôla ntângwa ka ntângwa. Mu nkia mpila?...

Beto bawônso mu bukôngo bwêto, nsuki zinikukânga, tutoma yangalalânga mu wa vo muna Kôngo twatûka. Mbânza-Kôngo yimonekenânga bônso i vata dya beto bawônso, bônso i beto bawônso mpe. Kadi mpe i mu kyokyo muka Bakulu bêto bavanina yo dyâka nkûmbu vo NKÛMB’A WUNGUDI, isyavo, i muna mulundamenânga bungudi, bumpângi bwawônso, i vûvu kya Bakôngo bawônso. I dina vo, mpovelo’a kikôngo yifwete kutusadisa mu vwa ndînga ya kintwâdi, i êyi kaka ya Mbânza ovo ya zûnga kya Mbânza ya lulêndo lwêto ya bungudi bwêto.

Ovo mpe i mu kuma kya mpangameno’andi, k’ufwîla wo ko vo keti wêyi, kyokyo kikôngo kya Mbânza-Kôngo, i kya nsuka, i kya mpampalampa.

Kadi bônso se twamwêna dyo kuna ñtwâla, nsi ya Kôngo Bakulu batûnga yo mu tându biya. Dede ñludi’a nzo, kônso tându kyatûla lutêmbe lumosi lumosi. Mpângu nsi ya Kôngo yilêndele fwânaneswa ye ñludi’a nzo wuna ye ntêmbe ziya. Kikôngo kya ngudi’a nkulu, i mu lutêmbe lwantete kina, ebôsi kya zôle mu lwazôle, kyatatu mu lwatatu, y’êmu lulu lwa nsuka ovo lwaya, i muna mpe kya nsuka ovo kya ngudi’a mpa.

Vovela vena bisînsu byobyo, twabeketi kaka êbi bibikwânga mu kifwalansã vo “accents”. Va kati kwa byawu, vena êbi bisônganga vo mvôvo wufwete lâmbulwa, wufwete zibulwa, wufwete nîngiswa, ovo wufwete lêmbekwa.

Ngutuko, ke mvovo ko milâmbulwânga, milêmbekwânga, zibulwa ovo nîngiswa, kânsi ñwâwa (voyelles), i syavo: a, e, i, o, u.

Vena mpângu ye ñwawa myalâmbama, myazibuka ye myanînga. Bônso mu mâmbu êma ma kifwalansa mamôle: tête ye tété, mu dyantete, e kivitidi kyalâmbuka (ê), kya nsûka, kyalêmbama (e); nga vo i mu dya zole, e zazole mpe, zanînga.

Tê, ye mu lumbu kya wûnu fisidiko, ngâ kikôgo ka kivwîdi sînsu bya swaswakesela ñwawa ye nîngu (consonnes) ko.

Mosi mosi mu miñsoneki mya kikôngo batêzânga mu sadila bisînsu, tulênda ta vo, mu bawu kibêni kwâwu, kânsi fu kyokyo ke kitambakanânga kwa bawônso ko.

Babîngi ka bazolânga sadila sînsu ko, mu kuma kaka kya tîna mpasi za kwenda tûdîngi zozo mpanguzula. Nkinga i kimfuzi ye bunkete, tulênda ta, bikôndelo.

Bu tukôndwa sadilânga sînsu, i dîna mpe tumwênanga vo mâmbu masonamene mu kikôngo mpasi muna mo vika tânga mu nkûmbu mosi ye twalumuna mo.

Mu mbându bônso mvôvo’ewu: Bana bana basala muna sole, i bawu basala mawônso. Mu bakisa keti nki kizolele vovwa eva, nânga fwete sîmba ntête ñtu nkûmbu kingandi ye tangulula mpe kingâdi kya nkûmbu.

Kânsi yândi sonekene ovo kasa sadila biînsu, nânga mu ntânga kaka yantete ngâ tuvîsidîngi matewolo. Si tuse byo: Bâna bana basâla muna sole, i bâwu basala mawônso.

Mu, lusadisu lwândi, bûna tulênda swaswanesa:

Koka: benda, nana, wâla, ye kôka: kulumuka; Maka: tômboka, mânta ye Mâka: dîmbu dya ñti; Bika: bôkela, kayisa, vâna nkûmbu, ye Bîka: yambula, sîsa; Sadisa: tuma mu kisalu, vâna môko ye Sâdisa: nenevesa, lâmbula, tândula; Bubu: wûnu, lûmbu kî, ye Bûbu (ki): kimole, kôndwa kwa ñtemo; Buka (wuka): sadisa mbêvo ye Bûka: pasuka.

Ntângu zañkaka, mpasi mu vika zâya vo eñnîngu wutufwete tânga keti wa mu ñzunu (mbômbo) ovo walêmbama.

Ñnîngu mifwete kala mya mu mbômbo ovo myalêmbama i m ye n ovo bakomanene kwa ñnîngu myañkaka bônso b, f, p, v mu m ye d, g, k, l, s, t, w, y ye z mu n.

Mu zâyaisa ñnîngu wa ñzunu, tulênda tênseka nzîla ovo ñkâmba va zulu’a m vo n, ovo mpe tulênda sadila zêngolo (apostrophe) kitûlwânga va zulu’a nsuka ya m ovo n, mu ntângu’a lândasa ñnîngu wañkaka.

Bonso: ñkênto ovo n’kênto; Mbati ovo m’bati Tuñtêlele wo ovo tun’têlele wo.

Ovo tutadidi mu kitoko kya mâmbu, tufwete mona vo ñkâmba lutidi mbote mu sadila ke zêngelo. Kadi zêngolo, bônso kaka buketwa dyo têla yandi kibeni, wukitulânga dyâmbu, sungulako vo wuna va kati dya mpânga, môdia dyavwa zngononwa:

Tum’vovese ye Tumvovese wo, va kati kwa bâwu bole, ñânga i Tumvovese wo watwata nsûnga.

Mbote mu zâyisa vo ñnîngu wa ñzunu mu kikôngo kyampa, wavîngana

Mukelo: ñkelo Muleke: ñlêke Mudîmba: ñdîmba Mubati: mbati Mufuma: mfuma.

Ñwâwa wa i ye wa u mikalãnga ntângu zañkaka myôle va fulu kimosi ye mu dyâmbu mpe kaka dimosi.

Ovo i zôle zina va fulu kimosi mu dyâmbu mpe dimosi zivinganwânga kwa y, u zôle, kwa w:

Ki-iî-se : kyêse Mu-uâ-na: mwâna Ki-iâ-di: kyâdi Mvu-uâ-ma: mvwâma Di-iâ-mbu: dyâmbu Ñsu-uâ-lu: nswâlu Ki-iô-zi: kyôzi Tu-uâ-la: twâla.

Mu bizûnga byañkaka bya Kôngo byakinu mu kikôngo kyankulu basadilãnga g, ovo h va fulu kya v, isyavo bavovânga gata vo hata va fulu kya vata; gâna (hâna) va êki kya vâna.

Kânsi ntângu zayîngi, g kivayikisânga mavwânga, kadi vwîdi mpovelo’ândi êyi ke yifwânanânga ye ya H ko, bônso mu dyâmbu dya gâdi (gare), gato (gateau), gido (guidon).

Kwa bâwu bobo mpe basadilânga G va fulu kya H (mu soneka), H yâwu ke yina bêni bônso i bu yifwete kadila ko, kânsi, yalêmbama, tulênda ta vo yakululwa ndundi.

I mu kani dya sônga H kyokyo kyakuluka ndundi tusadidi GH. Nsâsa vo G yiwetwalêmbeka ndundi ya H. Bônso ku Popokabaka ye byâka bitini bya zûnga kya Luozi, bavovânga Hata, Hâna, Hônda (H kyangolo, kya ndundi H dur), ku Madîmba, mu Kôngo dya Brazaville ye mpe mu zûnga byañkaka bya Luozi, basânga ghâna, ghônda, gânda (H kyalêmbama, kya ndundi H léger).

Dîmbu byafwâna bina bilêndele sônga ovo nkutu bisôngânga ndilu va kati kwa kikôngo kya nkulu ye kya mpa, bônso:

1) Gh (h) mu kikôngo kya nkulu yivilukânga v mu kikôngo kya mpa: ghata: vata; ghônda: vônda; ghânda: vânda; ghâmbula: vambûla; ghâna: vâna. 2) F ye S mu kikôngo kya ntama bivilukânga v ye z mu kikôngo kya mpa: malafu: malavu; mbêfo: mbêvo; manzefo: manzevo; ñlêmfo: ñlêmvo; mêsa: mêza; masa: maza; madêso: madêzo; ndosi: ndôzi; vusa: vuza; kwîsa: kwîza,... 3) Mu, vitilu (préfixe) ovo mvîngi (pronom) mu kikôngo kya nkulu, bivilukânga mu ovo ñ bya mbômbo (ñzunu) mu kikôngo kya mpa: mukazi: ñkazi; muti: ñti; mubati: m’bati; mulasa: ñlaza; mukâsu: ñkâzu; bamutêlele wo: bañtêlele wo; tumutangidi mukânda: tuñtangidi ñkânda; lumulôbila masa: tuñlômbela mza; ... 4) Ntsi mu kikôngo kya nkulu yikitukânga ki k mu kya mpa: tsiti: kiti; tsimême: kimême; tsyôwa: kyôwa; tsyela: kyêla; tsikûmbi: kikûmbi; Batsîkama: Bakîkama.

Koko i kôsi kusuvidi, kânsi wutu mpe, ekôle ke kukêvele ko.

Mu êwu wa ndwâkilu’a ku kikôngo kya mpovelo yimosi, ñtwâdisi ovo mfumu za ndâmbu yayîngi ya Dibûndu dya Misyonsi, tôndo, ngudi’a tôndo dyâwu. Elo, mpeleko lubwênde lu basadilânga i yimosi kaka mu mpovelo za nkulu za ndîngi’êto, kânsi salu ki basasisi mu vuka yo, ke kya ndwêlo ko. Dya kwa ngani mu dyâmbu ovo kutomene kwândi, nkofi zândi mpe zizôle. Ndâmbu yoyo ya Dibûndu dya Misyôni bavwîdi ñkânda mimosi tûka Matadi (zûnga kya matadi), Mayômbe, Luozi, Kôngo dyakala dya Fwalansa, ku Kwângu tê ye ku Kwîlu . Mu nsi’a Ngôla, Dibûndu dya Misyôni kala kuna Uige (Makela, Ndâmba, ye mpe ye mpe).

Mu ntângw’a lubûndu (colonisation) mfumu za Dibûndu dya Mpêlo dya ñkulu Kinkosi kya Kinsâsa , nkûmbu zazîngi bakutakana mu vovela ñsamu wa mfumu wa mvwila ñkânda mya kikôngo kimosi mya Nzâmbi: ñkûnga, bisâmbu, katekisimu, Nsângu za mbote ye mya bikalasi mpe. Nkutu batoma dyo zênga vo myomyo ñkânda mifwete kadila mu mpovelo’a kikôngo ya besi zûnga kya Kimpese. Kadi vele mpe, enzônz’a besi Kimpese ke nswâswani bêni ko ye ya besi Mbânz’a Kôngo .

Ebubu mu nkota yi twayiza kota mu kimpwânza ku nim’a byobyo bilumbu, ngâ i twafwana sa vo i dyafwa nkôkela dyayenda bêtela ye tulu, sungula mpe bu dina vo i bâna ba besi nsi kibêni bakituka mfumu za Dibûndu mu myomyo ñlâmbu, bâna ba besi nsi bena vo ke balêndi sundwa kwa banzênza ko mu bakisa mfumu wa vwîla mpovelo yimosi ya ndînga.

Kânsi nkinga, i vûvu kaka kya sa kônso. Nki?... Nkutu tufwete ta vo i kônko kaka wafwîla mu kûlu kwa yandi kibêni. Kadi, keti i mu dyambu dya vo bwa nsîla nkatu kani vo bwa ntêla, bûna bañkaka vana vena bâwu bamwêne vo, mpasi zêle zîngi mu sosela vwîla ñkânda mya mpovelo yimosi mu kikôngo kibêni kya nsi. Nzila yi bamona yifwete mo vika kubalwâkisa i ya kikôngo kya nzabula (kikôngo simplifié) i sya vo kikôngo kya l’Etat.

I ludi vo, mbêni’a kindômbe, i yândi kibêni ndômbe kwândi. Bambêni bawu kibêni nkutu, bamindele bawu kibêni batoma dyo vova ye zênga vo mûntu ovo nsi ke yilêndi longelwa, ke yilêndi yâdilwa mu ndînga za nzabula ovo za nkufikila ko. Malôngi mazabuka ovo makufikwa ke malêndi vânga kimûntu kya mvimba ko. I kuma mpe, mu tându kya “Lubûndu” kyawônso, kikôngo kya l’Etat ke kisidi moneka mu nzo za Nzâmbi ko, kani mu bikalasi .

Kwa mfumu zêto za Dibûndu dya Katolika zavewa kyokyo salu, keti twasa vo nkazi zavuluka zasa ngw’âwu vûvu kya mpâmba ovo nzûndu yasâla ye balêke yovo dyâka nzênze ofwakâng’eñtoto koko katûkidi? Ngâtu vo kya Ndo Nzwâwu ne Ngândi wuvovânga: “vumu kya Mâma kyakângama: mpasi mono bu yakivayikila”.

Nkutu dyâka, mu bikalasi bya kâmba kya zôle ovo bya Ndungisilu’a Bumpûtu , mu sônga vo, kyeleka kibêni kimpwânza kyatomene kutulwâkisa ovÂvana va tuzolânga, vana simu dya kimpêmbe (k’widi sa ko vo dya lusându, mpila mosi vo dya développement), balongoki ye balongi bâwu ke basambidilânga mu kikôngo ko: mu kifwalansa kaka, sungulako mu bikalasi bya Bampêlo.

Evînza (préfixe/prefixo) kyetasiwa kwa mfumu za byobyo bikalasi, i êki vo mu byâwu, bâna ba nzênza ye ñlôngi mpe mya nzênza, mpila mosi vo bâwu ke bena Bakôngo ko, bêle bîngi.

Kânsi mu ludi, bâwu bobo bawônso widi ka bena Bakôngo ko, balongoki ye balôngi, i besi nsi yimosi ye Bakôngo kibêni. Kina vo i besi nsi yimosi ye Bakôngo, kina vo kikôngo, i yimosi mu ndînga za ziya za ns’êto, mu nkia dyâmbu ñlôngoki myomyo ye ñlôngi ka balêndi longoka kikôngo ko’e?...

Va lweka mpe, ñlongoki milwêke mu luboko lwa kyokyo Kâmba, nânga, kânsi mpe ke nânga ko, i ñtwâdisi mya nsi mya mbazi. Wâwu kadi ovo mfumu zozo za nsi za mbânzi, wûnu mu bikalasi, ki betwalongwa, ki beywanwîkwa, i mvwezelo’a yandi nsi kaka (kina vo ndînga i ntima kibêni wa nsi), mu nkia mpila mu ñtu mya mutîndu wa zozo mfumu mulênda kwiza vayikila mabânza ma tokanena yo’e?...

Mpângu, va fulu kya kala vo kalasi, i mpângilu, i nkubikilu’a nsi, wâwu se vakitukidi mu bêto, kîma kya vangudila, i sya vo kya fwasila, kya vôndela nsi. “Lôngo, lôngo: k’uvonde mbadi kânda dyâme ko; kânda: k’umpônde mbadi lôngo ko”. Patrício Batsîkama ba Mampuya Cipriano