User:Jain Deeksha

आलपॉर्ट् -सिग्मण्डफ्रायड-जुंग-एडलर -महोदयैः प्रतिपादिताः व्यक्तित्व सिध्दान्तः-

     

1)आलपॉर्ट् महोदयस्य व्यक्तित्वसिध्दान्त-        

                                                   

आलपॉर्ट् महोदय  लक्षण सिध्दान्त  प्रवर्तकेषु प्रथमः वर्तते तस्य मते व्यक्तित्व  लक्षणं व्यक्तित्व संरचनायाः  मौलिकांशा वर्तन्ते आलपॉर्ट् महोदयः मानव  व्यक्तित्वस्य मौलिकांशानाम् अन्वेषणम् अकरोत्।

सः स्वानुचराणां सहाय्येन विविध  पदकोशेषु मानव व्यक्तित्व  द्योतकानि 17,953 पदानि अभिज्ञातवान। एतेषां पदानां विश्लेषणं कृत्वा समानार्थक पदानि अनुचित  पदानि च तिरस्कृत्य अन्ततः 4541 पदानि अड्गीकार। एतेषां पदानां त्रिधा वर्गीकरणमकरोत्। यथा-

1)मुख्य  लक्षणानि-  एतानि व्यक्तित्वस्य  प्रबल लक्षणानि  भवन्ति। प्रत्येकं व्यक्तौ एतानि एकम् अथवा द्वे भवतः परन्त्वेते सम्पूर्ण  व्यक्तित्वं प्रभावयन्ति। यथा- हास्यप्रियता,  क्रोधता इत्यादयः।

सर्वव्यक्तिषु मुख्य  लक्षणानाम् उपस्थितिः अनिवार्या नास्ति।

2) केन्द्रीय  लक्षणानि- एतानि मनुष्यस्य तादृश गुणाः सन्ति ये तत्तन्मनुष्यस्य व्यक्तित्व  वर्णने अभिज्ञाने च अत्यन्तमुपकुर्वन्ति। यथा- निष्कापट्यम ,परोपकार , दयाभीरूः , लज्जा, कठोरता, कामुकता, चाटुकारिता , क्रूरत्वम्  इत्यादयः।प्राय  प्रत्येकं मनुष्यस्य व्यक्तित्वे एतादृशाः8 तः 10  गुणाःभवन्ति। अतः मनुष्याणाम अभिज्ञानम् एतैरेव पदैः जनाः कुर्वन्ति।

3)गौण लक्षणानि - एतानि लक्षणानि  प्रत्येकं मनुष्ये गौण रूपेण  तिष्ठन्ति। एतानि  कस्यचित् व्यक्तित्वस्य  निर्णये अभिज्ञाने च प्रधानानि  न भवन्ति अर्थात व्यक्तित्व  वर्णन दृष्टया एतानि  गौणानि भवन्ति केषुचित सन्दर्भेषु एतानि  लक्षणानि  प्रकटी भवन्ति ।यथा-स्वार्थः , लोभः, कृपणः इत्यादीनि लक्षणानि  परोपकार  समये अथवा  दानादि कार्येषु प्रस्फुटानानि भवन्ति।

2) सिग्मण्डफ्रायड  महोदयस्य मनोविश्लेषण सिध्दान्तः-      

                        सिग्मण्डफ्रायड महोदयः मानसिक  रूग्णानां  विषये अनुसंधानं कुर्वन् मनोविश्लेषण  सिध्दान्त  प्रतिपादयत् सिध्दान्ते अस्मिन्  मनसः अचेतन्यावस्थायां विद्यमानाभावः अभिरूचयश्च व्यक्तित्वं प्रभावयन्तीति निरूपयत् । मानव  व्यवहारे मूलप्रवृत्तय प्रधानाः भवन्ति ।पुनः विविधाः प्रवृत्तयः चालकानि इच्छाः अभिवृत्तयः इत्यादय अपि भवन्ति । सर्वेष्वेतेषु कामेच्छा  अत्यन्तं प्रबलाः भवन्ति ।फ्रायड  मते  कामेच्छानां पूर्तिः एव व्यक्तित्वस्य मूलाधारः भवति फ्रायड  महोदयः व्यक्तित्वस्य त्रिधा  विभागम् करोत् ते यथा-

मानव मनसः संरचना  स्पष्टी कर्तुं, तस्य  कार्य -प्रणालीञ्च वर्णयितुं   इदमतिः, अहमतिः, अध्यहं मतिः इति भाग त्रयमकरोत्  तद्यथा-

1)इदमतिः- मानव  मनसः  पक्षो अयं व्यक्ति व्यवहारस्य पाशविक प्रवृत्तिनाम् अनैतिक  भावनानाञ्च  निलयः भवति  इयम् आनंद  सिध्दान्तम्  आश्रित्य कार्यं करोति । मनुष्य  अनया इन्द्रिय सुखानि प्राप्तुं निरंतरं प्रयतते।

2) अहंमति - इदमतौ उत्पन्न  वाञ्छानां नियंत्रणं करोति । एतत् यथार्थ  सिध्दान्तं अवलंब्य कार्यं करोति । अहंमतौ जायमान लैंगिकेच्छाया नियंत्रणं कृत्वा योग्य  परिवेशे ताः पूरयति। अतः मनुष्यः विविध  परिवेशेषु किं कर्तव्यम् ? किं न कर्तव्यम् ? इत्यनेन निश्चनोति  ।

3)अध्यहंमतिः-  इयं व्यक्तित्वाय नैतिक स्वरूपं प्रयच्छति इयम् आदर्श  सिध्दान्तं आश्रित्य प्रवर्तते । सुखप्राप्तेः, आनंदप्राप्तेः  अपेक्षया नैतिक  मूल्यानाम् आदर्शानाञ्च प्राप्तिः अस्याः मुख्योद्देश्यमं भवति ।

3)विश्लेषणात्मक  मनोविज्ञानं कार्लयुंग-      कार्लयुंग महोदयः मनोचिकित्सायाः मनोविश्लेषणस्य विषये च यां धारणां प्रतिपादितवान् तेन विश्लेषणात्मक  मनोविज्ञानम् इति कथ्यते   तन्मते मानव  व्यवहारः स्वीक्रियेषु उद्देश्येषु आकांक्षासु च निर्भरो भवति  जनस्य अतीतं भविष्यञ्च उभयमपि तस्य  वर्तमानं प्रभावयतः ।युंग महोदयः  मते सम्रग व्यक्तित्वं अनेकाभिः अन्तरक्रियात्मक व्यवस्थाभिः विनिर्मितं भवति । तेन प्रतिपादिता मुख्याः अष्ट संख्यकाः व्यवस्थाअः सन्ति-

1. अहम् ।

2. वैयक्तिकमचेतनं तस्य  मनोग्रन्थयः ।

3. सामूहिकमचेतनं तस्य च आद्य रूपम् ।

4. मुखावरणम् ।

5. अन्तर्नारी अन्तर्नरश्च ।

6. छाया ।

7. अन्तर्मुखी, बहिर्मुखी, इत्यनयो व्यक्तित्वयोः सम्बन्धाः अभिवृत्तयः प्रकार्याणि च।

8. आत्मचेति।

एताः  सर्वाः  एव व्यवस्थाःपरस्परमन्तक्रियाभिः भवन्ति । तन्मते व्यक्तित्वमेकं संवृत्ता व्यवस्था  वर्तते ।

4)अल्फ्रेड  एडलर  महोदयस्य व्यक्तित्व   मनोविज्ञानम् -

                                    एडलर  व्यक्तित्व  मनोविज्ञानस्य प्रणेति रूपेण  ख्यातो वर्तते  तेन प्रतिपादितं यत् मानवः सामाजिकान्तर्प्रेरणया अभिप्रेरितो भवति  सः स्वसृष्टम् इत्यस्य एका वैयक्तिका आत्मनिष्ठा च व्यवस्था  वर्तते  या हि जनस्यानुभवानां व्याख्यां करोति  तान  चार्थप्रूर्णं कारयति तन्मते  व्यक्तित्वे जनस्याभिप्रेरकाणां विशेषाणां रूचीनां मूल्यानाञ्च अनन्यं सम्मिश्रणं भवति एतेन स प्रतिकार्यं आत्मनो जीवनशैलीं प्रकटयति।

एडलर  महोदयेन निर्मिताः केचन सम्प्रत्ययाः

1. कल्पित  प्रयोजन वादः

2. श्रेष्ठतायाः कामना

3. हीनतायाः भावस्तथा च क्षतिपूर्तिः

4.  सामाजिक रूचिः

5. जीवन शैली

6. स्वसृष्टम्  चेति।