User:Dr.farooqpatel

Homeless people in india बेघर होणे हा भारतातील प्रमुख प्रश्न आहे . मानवाधिकाराचे वैश्विक घोषणापत्र निश्चित 'पुरेसे गृहनिर्माण, सुरक्षा आणि उपलब्धता अभाव ,युनायटेड नेशन्स इकॉनॉमिक अँड सोशल कौन्सिल कौन्सिल स्टेटमेंटमध्ये बेघर होण्याची व्यापक व्याख्या आहे; हे बेघरपणाची व्याख्या खालीलप्रमाणे करते: 'जेव्हा आपण घरांबद्दल बोलत असतो, तेव्हा आम्ही फक्त चार भिंती आणि छताबद्दल बोलत नाही. पुरेशा घरांचा अधिकार हा कार्यकाळ, परवडण्याजोगा, सेवांमध्ये प्रवेश आणि सांस्कृतिक पर्याप्तता याविषयी आहे. हे जबरदस्तीने बेदखली आणि विस्थापनापासून संरक्षण, बेघरपणा, दारिद्र्य आणि बहिष्कार यांच्याशी लढण्याविषयी आहे. [2] भारत'बेघर' अशी व्याख्या करतात जे जनगणनेच्या घरात राहत नाहीत , तर त्याऐवजी फुटपाथ, रस्त्याच्या कडेला, रेल्वे प्लॅटफॉर्म, जिना, मंदिरे, रस्त्यावर, पाईप किंवा इतर मोकळ्या जागांवर राहतात. [1] भारतामध्ये 1.77 दशलक्ष बेघर लोक आहेत, किंवा देशाच्या एकूण लोकसंख्येच्या 0.15%, 2011 च्या जनगणनेनुसार अविवाहित पुरुष, स्त्रिया, माता, वृद्ध आणि अपंग यांचा समावेश आहे. [1] [3] तथापि, असा युक्तिवाद केला जातो की संख्या बिंदू वेळ पद्धतीच्या हिशोबाने कितीतरी जास्त आहे. उदाहरणार्थ, 2011 च्या जनगणनेत दिल्लीत 46.724 बेघर व्यक्तींची गणना झाली, तर इंडो-ग्लोबल सोशल सर्व्हिस सोसायटीने त्यांची गणना 88,410 केली आणि दिल्ली विकास प्राधिकरण नावाच्या अन्य संस्थेने त्यांची गणना 150,000 केली. [2]शिवाय, बेघर लोकसंख्येत मानसिक आजारी आणि रस्त्यावरच्या मुलांचे प्रमाण जास्त आहे. [4] भारतात 18 दशलक्ष रस्त्यावर मुले आहेत, जगातील कोणत्याही देशातील सर्वात मोठी संख्या, 11 दशलक्ष शहरी आहेत. [५] []] शेवटी, भारताची राजधानी नवी दिल्ली येथे तीन दशलक्षाहून अधिक पुरुष आणि स्त्रिया बेघर आहेत ; कॅनडातील समान लोकसंख्या अंदाजे 30 निवडणूक जिल्हे बनवेल . [7] चार सदस्यांच्या कुटुंबात भारतात सरासरी पाच बेघर पिढ्या आहेत. [1]

देशात 18.78 दशलक्ष घरांची कमतरता आहे. एकूण घरांची संख्या 52.06 दशलक्ष वरून 78.48 दशलक्ष झाली आहे (2011 च्या जनगणनेनुसार). तथापि, 2003 पर्यंत देश अजूनही जगातील 124 वा सर्वात श्रीमंत देश आहे. [8] भारतातील 90 दशलक्षाहून अधिक लोक दररोज US $ 1 पेक्षा कमी कमावतात, त्यामुळे त्यांना जागतिक दारिद्र्याच्या उंबरठ्याखाली ठेवतात . [8] शहरी बेघरपणा आणि गरिबी हाताळण्याची भारत सरकारची क्षमता भविष्यात बाह्य आणि अंतर्गत दोन्ही घटकांद्वारे प्रभावित होऊ शकते. [8]भारतातील झोपडपट्ट्यांमध्ये राहणाऱ्यांची संख्या गेल्या दोन दशकांत दुप्पट झाली आहे आणि आता ब्रिटनच्या संपूर्ण लोकसंख्येपेक्षा जास्त आहे, अशी घोषणा भारत सरकारने केली आहे. [9] भारतातील सुमारे 78 दशलक्ष लोक झोपडपट्ट्या आणि सदनिकेत राहतात . [10] जगातील 17% झोपडपट्टीवासी भारतात राहतात. [8] 2008 मध्ये स्लमडॉग मिलियनेअरच्या प्रकाशनानंतर , मुंबई झोपडपट्टीसाठी एक झोपडपट्टी पर्यटन स्थळ होते जिथे बेघर लोक आणि झोपडपट्टीतील रहिवासी पर्यटकांद्वारे उघडपणे पाहू शकतात. [११]

कारणे सुधारणे

ग्रामीण भागातून शहरी शहरांकडे स्थलांतर आणि शहरीकरणाचा थेट परिणाम म्हणजे बेघर होणे . [१२] शहरी भागात स्थलांतर विविध कारणांमुळे होऊ शकते ज्यात जमीन गमावणे, शाश्वत रोजगाराची गरज, स्वच्छ पाणी आणि इतर संसाधनांची कमतरता, आणि काही प्रकरणांमध्ये जसे की बर्गी धरण प्रकल्प, सर्व मालमत्तेचे नुकसान आणि पूर्ण विस्थापन . [१३] एकदा शहरांमध्ये पोहचल्यावर, बेघरांनी टिन, पुठ्ठा, लाकूड आणि प्लास्टिकपासून आश्रयस्थान तयार करण्याचा प्रयत्न केला. [1] झोपडपट्ट्या सुटका देऊ शकतात, तरीही व्यक्ती अनेकदा त्यांना परवडत नाहीत. [1] बेघर होणाऱ्या व्यक्तींना गैरवर्तन , गैरवर्तन आणि शाळा आणि आरोग्यसेवेचा अभाव यांचा अनुभव येऊ शकतो .[6]

बेघर होण्यास कारणीभूत असलेल्या इतर काही समस्यांमध्ये हे समाविष्ट आहे: अपंगत्व (एकतर मानसिक, शारीरिक किंवा दोन्ही), परवडणाऱ्या घरांची कमतरता (भारतातील मूलभूत अपार्टमेंटची किंमत अंदाजे US $ 70 प्रति महिना [14] ), बेरोजगारी (हंगामी किंवा आर्थिक अडचणींमुळे), आणि उद्योगातील बदल. [8] वृद्ध, मानसिकदृष्ट्या आजारी, अविवाहित गर्भवती महिला, असहाय्य घटस्फोटित स्त्रिया आणि मुलींना सोडून देणे हे भारतातील बेघर होण्याचे काही मुख्य कारण आहेत. [2]

समावेश नोकरी अवजड उद्योग आणि उत्पादन (शिक्षण केवळ उच्च शालेय स्तरावर आवश्यक आहे असे) बदलले जात आहेत सेवा उद्योग रोजगार (किंवा शिक्षण एक उच्च पातळी शकते लागते, या नाही). सरासरी उत्तर अमेरिकन किंवा युरोपियन नागरिकांच्या तुलनेत सरासरी भारतीयांसाठी विद्यापीठ कमी परवडणारे असल्याने त्यांच्या कमी दरडोई उत्पन्नामुळे भारतातील अधिक लोक 21 व्या शतकातील नोकऱ्यांसाठी बेरोजगार होत आहेत. भारतातील नागरिकाचे सरासरी दरडोई उत्पन्न US $ 1,200 पेक्षा जेमतेम आहे; कॅनडात US $ 54,510 आणि स्वित्झर्लंड मध्ये US $ 64,800 पेक्षा जास्त. [15] [16] [17]

धोरणकर्ते खालील घटकांना बेघर होण्याचे मुख्य कारण मानतात: पदार्थांचा वापर, मानसिक आजार, नातेसंबंध बिघडणे आणि घरगुती गैरवर्तन. ही जबाबदारी आणि दोष थेट बेघरांवर ठेवतात. 'मानसिकदृष्ट्या आजारी लोकांसाठी काळजीचे संस्थात्मककरण आणि त्यानंतर कुटुंबातील सदस्याला मानसिक आजाराने सोडून देणे' या धोरणांमुळे त्यांच्या डोक्यावर छप्पर नसलेल्या लोकांची संख्या वाढली आहे. [2]

रस्त्यावरील मुले सुधारणे

रस्त्यावरील मुले विशेषतः कठीण परिस्थितीत (सीईडीसी) मुलांच्या विस्तृत श्रेणीखाली येतात आणि सीईडीसीमधील सर्व मुलांपैकी त्यांना सर्वात धोकादायक मानले जाते. [18] असा अंदाज आहे की भारतात 400,000 पेक्षा जास्त रस्त्यावर मुले आहेत. [१]] युनिसेफच्या मते , रस्त्यावरील मुलांना चार विभागांमध्ये विभागले जाऊ शकते: जोखीम असलेली मुले जी कुटुंबासह राहतात परंतु उत्पन्नासाठी रस्त्यावर काम करतात, जी मुले प्रामुख्याने रस्त्यावर राहतात परंतु कुटुंबासह काही निवासस्थाने असतात, खर्च करणारी मुले त्यांचे बहुतेक आयुष्य रस्त्यावर असते आणि ते कुटुंबासोबत राहत नाहीत किंवा त्यांच्याशी संपर्क साधत नाहीत आणि शेवटी सोडून गेलेली मुले जे वयस्क व्यक्ती नसतात. [5]मुले दारिद्र्य, हिंसा, दडपशाही आणि शोषणाच्या घरातून पळून जातात आणि शेवटी रस्त्यावर राहतात. [१२]

कौटुंबिक तणाव, नैराश्य आणि अल्कोहोलच्या अतिसेवनामुळे मुले अनेकदा शोषण आणि शारीरिक आणि मानसिक अत्याचारासाठी गुप्त असतात. [6] जेव्हा ते चांगले आयुष्य शोधण्यासाठी आपल्या कुटुंबांपासून पळून जातात तेव्हा मुलांना वेश्याव्यवसाय आणि शारीरिक श्रमाला सामोरे जावे लागते . [२०] 6 वर्षाची मुले अन्न खरेदी करण्यासाठी पैसे शोधून कचऱ्यामधून उडून जातात. शिवाय, शहरीकरण , दारिद्र्य, बेरोजगारी, मद्यपी कुटुंबे, पालकांचा मृत्यू, नवीन पालकांशी वाईट संबंध आणि मादक पदार्थांच्या वापरामुळे मुले रस्त्यावर राहतात . []] रस्त्यावरील मुलांना शाळेत अनेकदा वाईट कामगिरी आणि वर्तनाची समस्या असते आणि अखेरीस ते बाहेर पडतात, ज्यामुळे साक्षरता कमी होते. [6]त्यांच्या शिक्षणाचा आणि करमणुकीचा हक्क हिरावून घेतला जातो. []] हे दारिद्र्य आणि बेघर होण्याच्या चक्राशी संबंधित आहे.

रस्त्यावरील मुलांमध्ये रस्त्यावर नसलेल्या मुलांपेक्षा जास्त शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याचे प्रश्न असतात. [5] असे गृहीत धरून मुले लाच मागतील, रुग्णालये सेवा वगळतील, किंमती वाढवतील किंवा योग्य काळजी घेण्यास नकार देतील. [५] या समस्यांमुळे रस्त्यावरील मुले नैराश्यात किंवा जीवनाकडे नकारात्मक दृष्टिकोन ठेवून असामाजिक होऊ शकतात. [6]

रस्त्यावरील मुले अनेक प्रकारच्या गैरवर्तनांना बळी पडतात. []] बहुतेकांना शाब्दिक आणि मानसिक गैरवर्तन , काहींना सामान्य गैरवर्तन आणि उपेक्षा , कमी लोकांना आरोग्याचा गैरवापर आणि शारीरिक ( लैंगिक सह ) गैरवर्तनाचा त्रास होतो. []] आकडेवारी दाखवते की एका प्रकारच्या गैरवर्तनाचे उच्च स्तर दुसर्याच्या उच्च पातळीशी संबंधित आहेत, वय आणि उत्पन्नासह गैरवर्तनाचे प्रमाण वाढत आहे. []] अनेकदा, गैरवर्तन पोलिस किंवा हाताळणी करणारे नियोक्ते आणि व्यवसायांकडून होते. [6] याव्यतिरिक्त, अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की रस्त्यावर मुलींपेक्षा मुले जास्त अत्याचार करतात. [6]शेवटी, रस्त्यावर पदानुक्रम असलेल्या मुलांकडून गैरवर्तन होऊ शकते. [6] गटाचे सदस्य एकमेकांना जगण्यासाठी मदत करतात. मात्र, वयस्कर सदस्य अनेकदा लहान मुलांना शिवीगाळ करतात. [6]

बेघर आणि गरिबी ही भारतातील बालमजुरीची मुख्य कारणे आहेत. २०११ च्या जनगणनेनुसार 5 ते 14 वर्षे वयोगटातील जवळपास 43.5 लाख मुले स्वतःला आणि त्यांच्या कुटुंबाला उदरनिर्वाह करण्यासाठी काम करतात. युनिसेफच्या मते, भारतातील जवळपास 12% मुले मजूर आहेत. अनेक प्रकरणांमध्ये, गरीब पालकांना त्यांच्या मुलांना असुरक्षित आणि धोकादायक परिस्थितीत कामावर पाठवण्याशिवाय पर्याय नसतो. [18]

बेघरांना येणारी आव्हाने सुधारणे

बेघरांच्या चेहऱ्यावर एक आव्हान म्हणजे आश्रयस्थानांची दुर्गमता. ठराविक शहरांमध्ये बेघरांसाठी आश्रयस्थान उपलब्ध असले तरी, अनेक बेघर लोक त्यांचा वापर न करणे आणि विविध कारणांमुळे रस्त्यावर राहणे पसंत करतात. एक कारण असे आहे की गतिशीलतेच्या समस्यांमुळे प्रभावित झालेल्या बेघर व्यक्ती त्यांना प्रवेश करू शकत नाहीत आणि आश्रयस्थान कसे कार्य करतात याबद्दल अनिश्चित आहेत. दुसरी गोष्ट अशी आहे की कधीकधी आश्रयस्थाने अगम्य भागात स्थित असतात आणि "छद्म आर्किटेक्चर आणि आतील बाजूस खराब मांडणी" असतात. बेघर लोकसंख्येसाठी त्यांना अधिक आकर्षक बनवण्यासाठी आश्रयस्थानांना अनेकदा निधी आणि संसाधनांचा अभाव असतो. निवारा देखील प्रति रात्र थोड्या शुल्काची मागणी करतात, त्यांना अनेक बेघरांसाठी त्वरित दुर्गम बनवतात. बेघर लोक आश्रयस्थानांना गर्दीची जागा म्हणून पाहू शकतात जेथे स्वच्छतेची कमतरता आहे जेथे ड्रग व्यसनी आणि चोर देखील आश्रय घेऊ शकतात.कधीकधी आश्रयस्थाने व्यक्तींना त्यांच्यासोबत वैयक्तिक वस्तू आणण्याची परवानगी देत नाहीत जे बेघर व्यक्तींना निवारा वापरण्यापासून परावृत्त करणारा आणखी एक घटक आहे. शिवाय, निवारा अधिकारी, व्यवस्थापक आणि काळजीवाहकांना आश्रयस्थान स्वच्छ आणि स्वागतार्ह ठेवण्यासाठी प्रोत्साहित केले जात नाही. तात्पुरती आश्रयस्थाने उद्ध्वस्त होण्याचा धोका देखील चालवतात आणि अनेकदा बेघरांना राहण्याचे ठिकाण बदलण्यास भाग पाडतात.[२१]

बेघरांना भेडसावणारे आणखी एक आव्हान म्हणजे उन्हाळ्यात आणि हिवाळ्यात अत्यंत हवामानाचा सामना करणे. एका अभ्यासात असे आढळून आले की जानेवारी 2005 ते डिसेंबर 2009 दरम्यान दिल्लीमध्ये दररोज सात बेघर व्यक्तींचा मृत्यू झाला. त्यांच्या मृत्यूची नोंद पोलिसांनी केली नाही आणि त्यांना अंत्यसंस्कारही मिळाले नाहीत. [२१]

बेघर लोकांना खराब आरोग्य आणि वैद्यकीय सुविधांमध्ये अत्यंत मर्यादित प्रवेशाचा त्रास होतो. काही कारणांमध्ये हे समाविष्ट आहे: वैद्यकीय सुविधेसाठी आवश्यक योग्य ओळख दस्तऐवजांचा अभाव, खर्च, आणि आरोग्य सेवा प्रदात्यांचा कल त्यांना पूर्णपणे नाकारणे. 2010 मध्ये, यूएनडीपी इंडियाने एक सर्वेक्षण केले ज्यामध्ये असे आढळून आले की केवळ 3% बेघर लोकांकडे मतदार ओळखपत्र किंवा रेशन कार्ड आहे. [2]

मदत करण्याचे प्रयत्न सुधारणे

बिगर सरकारी सेवा सुधारणे भारतीय स्वयंसेवी संस्थांमध्ये अनेक कारणांमुळे वर्षानुवर्षे नाटकीय वाढ झाली आहे. यापैकी काही कारणांमध्ये हे समाविष्ट आहे: सरकारी संस्थांनी विकसित केलेल्या कार्यक्रमांमध्ये बऱ्याचदा "अंमलबजावणीसाठी पुरेसे आर्थिक साधन" नसणे, भारतीय विद्यापीठांमध्ये शहरी समस्यांवरील भाषणाचा अभाव आणि शहरी भागातील सामाजिक वर्गांमधील अंतर. [२२]

ड्रॉप इन सेंटरने रस्त्यावरील मुलांना मदत केली आहे. [5] राजधानी आणि मोठ्या शहरांमध्ये, स्वयंसेवी संस्था या केंद्रांशी संलग्न आहेत. [१२] सलाम बालक ट्रस्ट (एसबीटी) म्हणून ओळखली जाणारी अशी एक संस्था १ 9 since Delhi पासून दिल्लीत कार्यरत आहे. [१२] एसबीटी चार बेघर निवारा चालवते जे एका वेळी सुमारे २२० मुलांसाठी २४ तास उघडते. या संस्थेने 3,500 रस्त्यावरील मुलांना मदत केली आहे. [१२] एसबीटी आश्रयस्थान मोफत कपडे, अन्न, शिक्षण, आरोग्य आणि मानसिक आरोग्य सेवा देतात. [१२] अशाप्रकारे, मुले प्रौढ जबाबदाऱ्यांची चिंता न करता खेळू शकतात जसे की अन्न घेणे. [5]शिवाय, एसबीटी निवारा मुलांसाठी सुरक्षित आणि सुरक्षित आहेत. [१२] केंद्रे नॉन-जजमेंटल स्टाफ आणि सुपरवायझर्स तसेच वाढीच्या संधींसह सपोर्ट सिस्टिम पुरवतात. बऱ्याच मुलांना रस्त्यावर त्यांचे पालक, कुटुंब किंवा इतरांकडून सहकार्य मिळत नसल्याने मुले कर्मचाऱ्यांवर विश्वास ठेवतात आणि त्यांना कुटुंब मानतात. [5] ते चांगल्या नैतिकता आणि सवयी शिकतात, ज्यात औषधांचा कमी वापर आणि स्वच्छता समाविष्ट आहे. [5] याव्यतिरिक्त, त्यांना व्यवसाय तयार करण्यासाठी त्यांचे कौशल्य कसे वापरावे हे शिकवले जाते. [१२] केंद्रामध्ये सोडलेल्या मुलांना विश्वास आहे की त्यांना भविष्यात यशाच्या अधिक संधी आहेत. [5]

तथापि, काही मुलांना हे समजत नाही की त्यांना केंद्रात न येता रस्त्यावर न येणाऱ्या जीवनाशी जुळवून घ्यावे लागेल. त्यांना रस्त्यावरच्या स्वातंत्र्याची सवय होते, ज्यात मादक पदार्थांचा वापर आणि त्यांच्या विश्रांतीमध्ये मित्रांसह खेळणे समाविष्ट आहे. [५] जर त्यांचे कुटुंब रस्त्यावर राहतात, तर रस्ते त्यांच्यासाठी सामान्य घर बनतात. [5] काही मुलांना आश्रयाचे नियमही आवडत नाहीत. अशाप्रकारे, त्यांनी केंद्रामध्ये राहण्याच्या विरोधात निवड केली. [5]

गृहनिर्माण क्षेत्रात काम करणाऱ्या अनेक स्वयंसेवी संस्था "स्व-मदत तंत्र" वापरतात ज्याकडे दोन दृष्टीकोनातून पाहिले जाऊ शकते; एक म्हणजे स्वयंसेवी संस्था "निधीच्या कमतरतेवर मात करण्यासाठी आणि तरीही काहीतरी करण्यास सक्षम होण्यासाठी" काम करू शकते; आणि दुसरे म्हणजे स्वयंसेवी संस्था बेघर होण्याशी संबंधित समस्यांविषयी जागरूकता पसरवण्यासाठी आणि लोकांना अधिक "जागरूक" करण्यात मदत करू शकते. स्वयंसेवी संस्थांचे काही फायदे आहेत: “लवचिकता आणि प्रयोग करण्याची शक्यता; स्थानिक समस्यांसाठी उच्च संवेदनशीलता; प्रकल्पाशी संबंधित लोकांशी चांगला संबंध; परस्पर मदतीचा वापर करण्याची संधी; आंतरराष्ट्रीय संस्थांची मदत (कौशल्य); प्रेरणादायक उत्साह; वादग्रस्त समस्या हाताळण्याची शक्यता. ” तथापि, निवारा प्रकल्प राबविणाऱ्या स्वयंसेवी संस्था ते काय करू शकतात ते मर्यादित आहेत कारण प्रकल्पाचे स्थान नेहमी निवाराच्या गुणवत्तेवर परिणाम करते, जे काही एनजीओच्या बाहेर आहे 'चे नियंत्रण.

सरकारी सेवा सुधारणे 1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर, राष्ट्राने आर्थिक विकासासाठी स्वत: च्या पंचवार्षिक योजना तयार केल्या. आठव्या-पंचवार्षिक योजने (1992-97) पर्यंत राज्याने गरीब आणि बेघरांशी व्यवहार करण्यासाठी कोणतेही कार्यक्रम विकसित केले नाहीत. या योजनेत, फूटपाथ डेव्हलर्स नाईट शेल्टर स्कीम (NSS) तयार करण्यात आली आणि दोन वर्षांसाठी INR 2.27 कोटींचे निधी वाटप करण्यात आले. 10 व्या योजनेने (2002-2007) स्वयंसेवी संस्थांना बेघरांसाठी घरे तयार करण्यास सांगितले आणि हे देखील मान्य केले की बेघरांना सरकार पाहिजे त्या प्रमाणात लक्ष देत नव्हते. 11 व्या योजनेत (2007-12) एखाद्याच्या डोक्यावर छतावरील प्रवेश हा “मूलभूत अधिकार” म्हणून घोषित करण्यात आला. 12 वी योजना (2012-17) भिकारी आणि वृद्धांसाठी रात्र निवारा निर्मिती आणि विकासास प्रोत्साहन देते; तसेच बेघरांसाठी मोकळी जागा बांधण्याची आणि पुरवण्याची जबाबदारी शहर नियोजकांना दिली.[२१]

गृहनिर्माण आणि शहरी विकास महामंडळ (हुडको) बेघर शहरी Shelterless 1989 1988 मध्ये शहरी भागात लागू साठी रात्र निवारा म्हणून ओळखले धोरण होते [23] हे 20,000 दिली रुपये एक वर्ष बेघर आश्रयस्थान 50% दिले सरकार, 50% हुडको किंवा प्रायोजकांकडून कर्जाद्वारे दिले जाते. 1992 मध्ये, शहरी विकास मंत्रालयाने त्याचे नाव बदलून शहरी भागातील फूटपाथ रहिवाशांसाठी निवारा आणि स्वच्छता सुविधा असे ठेवले. [२३] विभागाने हे आश्रयस्थान रात्री आणि सामाजिक क्षेत्रासाठी वसतिगृहासारखे आश्रयस्थान म्हणून दिवसात राखण्याचे ठरवले. तथापि, 2005 मध्ये राज्यांना निधीची कमतरता असल्याने ते बंद करण्यात आले. [२३]

भारत सरकारने नवीन धोरणे स्थापन केली आहे आणि स्वस्त घरे गेल्या काही दशकांत शहरी भागात आणि आश्रयस्थान. तथापि, आश्रयस्थान तात्पुरते उपाय देतात कारण ते कायमस्वरूपी नसतात आणि गृहनिर्माण अधिकाराची जागा घेत नाहीत. [1] मते आयुक्त च्या सर्वोच्च न्यायालयाने , एक निवारा बेघर लोकांना सुरक्षित वाटत आणि सुरक्षित करू शकता, जेथे एक आच्छादित जागा आहे, कोणालाही उपलब्ध आहे. [२३] हे पर्यावरणापासून संरक्षण, सुरक्षा आणि सुरक्षा, सामान ठेवण्याची जागा आणि पाणी पिण्यासाठी आणि स्वच्छतागृह वापरण्यासाठी जागा प्रदान केली पाहिजे. [२३]सरकार म्हणते की बेघर आश्रयस्थान आदर्शपणे अशा ठिकाणी असतील जिथे बरेच बेघर लोक आहेत. [२३] झोपडपट्ट्यांमधील पायाभूत सुविधा सुधारण्यासाठी, सर्वोच्च न्यायालयाने जवाहरलाल नेहरू राष्ट्रीय शहरी नूतनीकरण मिशन म्हणून ओळखले जाणारे नवीन मिशन अनिवार्य केले . [२४] यामध्ये असे म्हटले आहे की लोकसंख्येच्या 5 लाखांपेक्षा जास्त शहरांसाठी , आश्रयस्थानांमध्ये चांगले पाणी, शौचालये, आंघोळ, थंड, गरम, वायुवीजन, दिवे, आपत्कालीन दिवे, अग्निसुरक्षा, मनोरंजनाची जागा, टीव्ही, प्रथमोपचार, निवारा असणे आवश्यक आहे. डास आणि उंदीर, बेड, स्वयंपाकघर आणि भांडी, समुपदेशन, बाल संगोपन सुविधा आणि आपत्कालीन परिस्थितीसाठी वाहतूक. [२५]

तथापि, सर्वोच्च न्यायालयाच्या आयुक्तांनी 2010 च्या अहवालात रात्रीच्या आश्रयस्थानातील परिस्थिती भयानक असल्याचे चित्रित केले. कोर्टाच्या म्हणण्यानुसार, हे निवारे रस्त्यांपासून क्वचितच सुधारणा आहेत. [1] पात्र बेघर लोकसंख्या रात्रीच्या आश्रयस्थानांचा आनंद घेऊ शकत नाही कारण ही त्यांच्या रोजगाराची वेळ आहे, त्यामुळे निवाराच्या उद्देशाला हरवले आहे. [1] शिवाय, बेघर आश्रयस्थानांच्या सर्वेक्षण विश्लेषणामधून गोळा केलेल्या आकडेवारीने पुढील गोष्टी दर्शवल्या: आश्रयस्थानांमध्ये बहुसंख्य पुरुष आहेत ज्यात वेतन कामगार, टॅक्सी आणि रिक्षाचालक आणि पर्यटक असतात. आश्रयस्थानांमध्ये महिलांची कमतरता असे सुचवते की एकतर महिलांना आश्रयस्थाने उपयुक्त वाटत नाहीत किंवा कुटुंबांना निवारा शोधण्याची कमी प्रवृत्ती आहे. [1]आश्रयस्थानांमध्ये अपुरे अंथरुण, पाणी, स्नानगृह, साधने, स्वयंपाकासाठी गॅस, उंदीर नियंत्रण, क्रियाकलाप जागा आणि कार्यात्मक नसलेली प्रथमोपचार आहे. याव्यतिरिक्त, तेथे खराब प्रकाश, वायुवीजन आणि अग्नि सुरक्षा आहे. महिला आणि मुलांना स्वतःचे आश्रयस्थान नाही. [1] अशा प्रकारे, किमान सरकारी मागण्या पूर्ण केल्या जात नाहीत. [1]

या अहवालाला उत्तर देताना, सर्वोच्च न्यायालयाने एका लोकसंख्येमध्ये 100 लोकांना राहण्यासाठी एक निवारा असा आदेश दिला. [1] त्यांनी घोषित केले की वर्षभर प्रत्येक दिवस, दिवसभर आश्रयस्थान चालवले पाहिजे आणि त्यात बेड, स्नानगृह, पाणी, आरोग्यसेवा आणि प्रथमोपचार सेवा यांचा समावेश आहे. [1] यामध्ये 62 शहरांनी भाग घेतला. [1] अखेरीस, 2013 मध्ये भारत सरकारने राष्ट्रीय शहरी आजीविका मिशन कार्यक्रम सुरू केला ज्यामध्ये आश्रयस्थान कसे तयार करावे आणि कसे वापरावे याविषयी राज्यांसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे अनिवार्य केली. [२५]

सार्वजनिक वितरण प्रणाली (पीडीएस) ही भारतातील दारिद्र्य रेषेखालील लोकांना (बीपीएल) जीवन जगणाऱ्या प्रमुख सेवांपैकी एक आहे. ही प्रणाली कमी उत्पन्न असलेल्या कुटुंबांना स्वस्त दरात अन्न आणि धान्य पुरवते. तथापि, पात्रता निश्चित करण्यासाठी त्याला ओळख दस्तऐवजांची आवश्यकता असते, ज्यामध्ये अनेक बेघर लोकांचा अभाव आहे. जरी आश्रय अधिकारी अभियानासारखे कार्यक्रम आणि मुंबईतील पेहचन सारख्या स्वयंसेवी संस्था बेघरांसोबत ओळखपत्र दस्तऐवज मिळवण्यामध्ये काम करतात, परंतु भारतातील केवळ 3% बेघर लोकांकडे ओळख पुरावा आहे, याचा अर्थ बहुतेक लोकांना बीपीएलचे लाभार्थी बनण्यापासून वगळण्यात आले आहे. [2]

बेघर आणि अनौपचारिक गृहनिर्माण: मुंबईचे प्रकरण सुधारणे

२०११ च्या जनगणनेनुसार मुंबई, सर्वाधिक लोकसंख्या असलेल्या राज्यात, महाराष्ट्रात १२.४ million दशलक्ष लोकांचे घर आहे. शहराची लोकसंख्या घनता प्रति किमी 2 मध्ये 20,692 लोक आहे आणि एकूण क्षेत्रफळ सुमारे 603 किमी 2 आहे . हे राज्याच्या सकल देशांतर्गत उत्पादनाच्या सुमारे 40 टक्के आणि राष्ट्रीय सकल राष्ट्रीय उत्पादनाच्या 5 टक्के योगदान देते. मुंबईची बहुतांश अर्थव्यवस्था आज अनौपचारिक क्षेत्राखाली येते जिथे कामगारांचे सरासरी उत्पन्न सुमारे रु. दरमहा 6,000 (सुमारे 120 अमेरिकन डॉलर्सच्या बरोबरीने). [26]

ग्रामीण भागातून लोक स्थलांतरित झाल्यामुळे मुंबईची लोकसंख्या 1930 मध्ये 1.69 दशलक्ष वरून 1970 मध्ये 8 दशलक्ष झाली. [२]] ग्रामीण भागात काम करत असताना स्थलांतरित लोक शहराकडे जातात जेव्हा त्यांच्या कुटुंबाला उदरनिर्वाह करण्यासाठी पुरेसे उत्पन्न मिळत नाही. शहरात, स्थानिक कामगारांपेक्षा नियोक्ते स्थलांतरितांकडे अधिक आकर्षित होतात कारण स्थलांतरित कामगार स्वस्त दरात कामगार पुरवठा करतात आणि असुरक्षित परिस्थितीत काम करण्यास अधिक इच्छुक असतात. [२]]

मात्र, रु. पेक्षा कमी उत्पन्न. 6,000 अनेक स्थलांतरित कामगारांना स्वच्छ पिण्याचे पाणी आणि मूलभूत सुविधांशिवाय सोडतात. बरेच लोक भाड्याने पैसे देऊ शकत नाहीत आणि अशा प्रकारे त्यांना फुटपाथ, रस्ते, उद्याने आणि इतर खुल्या सार्वजनिक ठिकाणी राहण्यास भाग पाडले जाते. एका अभ्यासानुसार असे दिसून आले आहे की मुंबईतील बेघरांपैकी जवळजवळ 60 टक्के बेघर इतर राज्यांतून आलेले आहेत आणि या वर्गातील बहुतेक ग्रामीण भागातून स्थलांतरित झाले आहेत. [२]]त्यापैकी बहुतेक अनौपचारिक क्षेत्रात मजूर म्हणून काम करतात आणि कायम घराशिवाय राहतात. यापैकी अनेक स्थलांतरितांकडे कोणत्याही प्रकारची ओळख कागदपत्रे नाहीत आणि अशा प्रकारे सार्वजनिक वितरण प्रणालीसारख्या समाजकल्याणकारी फायद्यांसाठी नोंदणीकृत नाहीत. हे स्थलांतरित मूलतः शेतजमिनींवर काम करत असत ज्या त्यांच्या स्वतःच्या नसतात; चांगल्या उपजीविकेच्या शोधात ते मुंबईला गेले - चांगले रस्ते, स्वच्छ पिण्याच्या पाण्याची उत्तम उपलब्धता, चांगले रस्ते, उत्तम पोषण. अनेकांनी "जात-आधारित हिंसा" पासून वाचण्यासाठी आपली गावे सोडली ज्यामुळे त्यांची उपजीविका करण्याची क्षमता नष्ट झाली. [२]]

स्थलांतरित मजुरांचा एक छोटासा भाग झोपडपट्टीत राहण्यास सक्षम आहे. आज, मुंबईच्या निम्म्याहून अधिक लोकसंख्या, जवळपास 5.5 दशलक्ष लोक, झोपडपट्ट्यांमध्ये राहतात ज्यात फक्त 8% जमीन आहे. झोपडपट्ट्यांना जास्त गर्दी, घट्ट मोकळी जागा, खराब प्रकाशयोजना, विजेचा अभाव, स्वच्छ पाण्याची कमतरता आणि अस्वच्छ परिस्थितीमुळे त्रास होतो. झोपडपट्टीतील रहिवाशांना घरांच्या असुरक्षिततेचा त्रास होतो ज्यामुळे त्यांच्या घरमालकांकडून वेळेवर भाडे भरण्यासाठी दबाव येतो. [२]

महाराष्ट्रात, अपुऱ्या घरांच्या समस्या, विशेषत: झोपडपट्ट्यांशी निगडित करण्यासाठी सरकारने अनेक कार्यक्रम आणि धोरणे तयार केली. महाराष्ट्र झोपडपट्टी क्षेत्र (सुधारणा, मंजुरी आणि पुनर्विकास) अधिनियम (MSAA) 1971 मध्ये झोपडपट्ट्यांमधील "पर्यावरणीय परिस्थिती सुधारण्यासाठी" अनेक सेवा प्रदान करून स्थापित करण्यात आला होता; त्याने सरकारला भौगोलिक जागा "झोपडपट्टी क्षेत्र" म्हणून घोषित करण्याचा अधिकार दिला आणि नंतर योग्य समजल्याप्रमाणे सुधारण्यासाठी कारवाई केली. हे झोपडपट्टीतील रहिवाशांना राहण्याच्या पर्यायी जागा न देता दुसऱ्या जागेत जाण्यास सांगू शकते. [३०]रहिवाशांना पट्टे सुरक्षित करण्यास मदत करण्याच्या उद्देशाने जागतिक बँकेच्या निधीतून स्लम अपग्रेडिंग प्रोग्राम. १ 6 in मध्ये महाराष्ट्र गृहनिर्माण आणि क्षेत्र विकास कायदा (म्हाडा) ने सरकारला "कायद्याची उद्दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी जमीन संपादित करण्याचे" अधिकार दिले. [३०]

झोपडपट्ट्यांच्या पुनर्विकासासाठी खाजगी क्षेत्राचा समावेश असलेल्या झोपडपट्टी पुनर्विकास योजना (एसआरडी) द्वारे पाहिल्याप्रमाणे अनौपचारिक घरांशी संबंधित धोरणांनी हळूहळू नवउदार मार्ग स्वीकारला आहे. [२]

अनौपचारिक घरं आणि बेघरता ही मुंबईतील एक प्रमुख समस्या आहे कारण ग्रामीण भागातून स्थलांतर सुरू आहे आणि कमी उत्पन्न लोकांना रस्त्यावर आणि फुटपाथवर शोधण्यास भाग पाडते.

वाढती चिंता

रोजगाराच्या आणि चांगल्या राहणीमानाच्या शोधात स्थलांतरितांची वाढती संख्या भारताच्या बेघर लोकसंख्येत त्वरीत सामील होत आहे. []] जरी भारतातील बेघरांच्या संकटापासून मुक्त होण्यासाठी बिगर सरकारी संस्था मदत करत असली तरी ही समस्या संपूर्ण समस्या सोडवण्यासाठी पुरेशी नाही. []] भारताच्या समस्याग्रस्त शेजार्यांना सौम्य करण्याचा प्रयत्न बेघरपणाची पातळीही वर आणत आहे. [३१] १ 1970 s० आणि १ 1980 s० च्या दशकात मुंबई महानगरपालिकेने पारित केलेले कायदे भारतीय न्यायालयाद्वारे लोकांच्या सभ्य उपजीविकेच्या अधिकाराव्यतिरिक्त त्यांच्या जगण्याच्या अधिकाराचे उल्लंघन असल्याचे मानले गेले .[३१] १ 6 in मधील एक महत्त्वाच्या खटल्याचा परिणाम मात्र भारतातील बेघर जनतेच्या बाजूने होईल. [३१] २१ व्या शतकाच्या पहिल्या दशकात ,000५,००० लोकांना संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानातून हेलिकॉप्टर आणि मोठ्या प्रमाणावर सशस्त्र पोलीस अधिकाऱ्यांचा लष्करी बळाचा वापर करून सरकारमधूनबाहेर काढण्यात आले. [३१]

^